De digitalisering van glasplaten - doorzichtige fotografische dragers uit de 18e en 19e eeuw - ligt niet voor de hand. Deze unieke ooggetuigen van de geschiedenis zijn kwetsbaar, en zijn er in alle maten en kleuren. Dat heeft invloed op de digitaliseringsaanpak. In het Gecoördineerd Initiatief voor Vlaamse Erfgoeddigitalisering (GIVE) wordt een massa aan plaatjes gedigitaliseerd onder leiding van meemoo. Hieronder vind je een uitgebreid verslag van het proces, van kop tot staart.
Een grondige voorbereiding
Aan het bewaren en toegankelijk maken van de inhoud op glasplaten gaat een heel proces vooraf. Een eerste stap is de registratie en verpakking van het materiaal bij de 33 betrokken collectiehouders. Elke glasplaat wordt letterlijk en figuurlijk tegen het licht gehouden en beschreven. Onder het motto ‘vele handen maken licht werk’ staken zo’n 50 registratoren de handen uit de mouwen. Op maar liefst 270 dagen tijd registreerden en verpakten zij de 180.000 glasplaatjes. Da’s een gemiddelde van +600 per dag!
-
![2 A8 AD8 F8 AB16 45 A0 BE70 EA11 A8642 F3 E 1 201 a]()
Lichtbak, verpakkingsmateriaal, handschoenen. Foto door meemoo, licentie: CC BY-SA -
![IMG 20220216 103455]()
Oud verpakkingsmateriaal, foto door meemoo, licentie: CC BY-SA
Alle details in kaart
Je kon het hierboven al ontdekken: registratie is een tijds- en arbeidsintensieve taak. Maar één die loont. Zowel de technische als de inhoudelijke gegevens werden minutieus in kaart gebracht. Die technische gegevens, zoals de afmetingen en kleur van de foto, zijn bepalend voor de creatie van de digitale hogeresolutiekopie. Een leuk weetje: zo’n 97% van alle glasplaten is zwart-wit! Inhoudelijke metadata zoals de titel en datum spelen dan weer een rol in de doorzoekbaarheid van het materiaal.
Daarnaast werd ook de schade geregistreerd. Glasplaten blijven namelijk niet gespaard van de tand des tijds: het glas kan breken of corroderen, en de fotografische emulsielaag kan loskomen, verkleuren of zelfs beschimmelen. Ondanks goede bewaaromstandigheden, want deze ontsieringen hebben te maken met het zelfvernietigende karakter van de fotodrager. We duiken even in de cijfers. Voor zo’n 90% van de dragers in het GIVE-project werden schadekenmerken opgemerkt door de registratoren. Dat kan gaan van een simpele kleefband op de glasplaat (16%) tot krassen (9%), barsten (5%) of zelfs breuken (0,4%).
-
![Gm81k2cs2n]()
Gebroken glasplaat met kleefband, Stadsarchief Ieper, Fonds Hector Dehaeck, glas_1818, © Stadsarchief Ieper -
![S46h160p85]()
Glasplaat met loskomende emulsielaag, van Vereniging Ons Tehuis Coulembier, collectie Stadsarchief Ieper, licentie: CC BY-SA 4.0
Om de digitalisering vlot te laten verlopen én om een overzicht te krijgen van de materiële conditie van dragers over organisaties heen, is de registratie van deze schadekenmerken een onmisbare stap. Ook voor de latere kwaliteitscontrole is schaderegistratie cruciaal, want zat die verkleurde rand al op de plaat of is het een fout op het digitale beeld? Je kan de schade trouwens niet in alle gevallen spotten op het digitale beeld.
Verpakking en transport
De volgende stap is de herverpakking van de broze dragers. Bij registratie krijgt ieder glaasje een nieuw zuurvrij papier. Hierna verdwijnen ze samen in een stevige doos uit zuurvrij papier, die op zijn beurt in een schokvrije en geklimatiseerde container gaat. Veilig voor transport: check!
Een massadigitalisering?
In het GIVE-glasplatenproject stond GMS, een gespecialiseerd digitaliseringsbedrijf uit het Nederlandse Sliedrecht, in voor de digitaliseringszijde. Grootste uitdaging bij digitaliseren? Het diverse bronmateriaal voorzien van een even kwalitatief digitaal beeld.
Digitaliseren, niet scannen
Scannen of fotograferen: dat is de vraag. In het GIVE-glasplatenproject werd gekozen voor de laatste optie, om enkele redenen. Een scanner warmt erg snel op, wat gevaarlijk kan zijn voor de fotografische emulsielaag van een glasplaat. Da’s een flinterdunne laag bovenop het glas, gemaakt uit gelatine en lichtgevoelige zilverzouten. Omgekeerd kan een plaat ook schade aanbrengen aan de scanner. Bovendien zijn glasplaten vaak te dik om tussen een scanner te leggen. Constant bij de les blijven is de boodschap!
En er zijn nog redenen om te kiezen voor een fotografische opname. Foto's leveren bijvoorbeeld een kwalitatiever en juister beeld op, en het proces is simpelweg sneller.
Toch zijn er ook aandachtspunten. Omwille van het doorzichtige materiaal is het gebruik van een lichtbron langs onder een extra factor om rekening mee te houden. Plakt er een label met tekst op de bovenkant van de glasplaat? Om ook dit detail leesbaar te maken is er extra licht langs boven nodig. Dit zogenaamde opzichtlicht ging ook aan bij alle glaspositieven.
Op verschillende locaties
Dit alles vond plaats in een gespecialiseerde studio bij GMS, en voor ongeveer een derde van de glasplaten trok een mobiele digitaliseringsstudio naar de partners zelf. Dat was het geval bij UGent en het Fotomuseum. Door twee digitaliseringslijnen parallel te laten lopen lag het digitaliseringstempo hoger, en kon het risico van een extern transport bij een derde van de glasplaten vermeden worden. En dat tempo lag érg hoog: iedere week kregen gemiddeld 6.100 glasplaten een digitaal evenbeeld. Sommige weken lagen er zelfs meer dan 10.000 glasplaten onder de camera!
Deep dive: hoe digitaliseer je een glasplaat?
Het doel van het GIVE-project is hoogwaardige digitale kopieën creëren, voor de toekomst bewaren en voor diverse toepassingen herbruikbaar maken. GMS gebruikt hiervoor speciaal ingerichte studio’s, en een unieke methode. Hoe ziet het stappenplan eruit?
De camera wordt correct ingesteld.
Het scanoppervlak wordt schoongemaakt.
De gevraagde technische vereisten worden gecontroleerd en eventueel bijgesteld. Dat gebeurt met targets.
De glasplaat wordt uitgepakt, geïnspecteerd en droog gereinigd.
De glasplaat wordt neergelegd met de emulsiezijde naar boven gericht.
Tijd voor opname!
De glasplaat wordt ingepakt en verdwijnt weer veilig in de doos.
Dagelijks worden alle technische vereisten - het juiste diafragma, de resolutie per afmeting, witbalans en toonschaal - ingesteld en uitgebreid doorgetest door meemoo en GMS. Dat gebeurt aan de hand van targets - kaarten en schalen waarmee de instellingen van de camera worden gecheckt. Daarnaast worden ook de metadata over het digitaliseringsproces aangevuld en het fysieke object gekoppeld aan de digitale opname. Afhankelijk van de afmetingen van de fysieke glasplaat is die resolutie trouwens 600, 1200 of 1800 PPI.
Wat is een target?
Dit cruciale meetinstrument voor kleur, belichting, witbalans, resolutie en meer bestaat uit gestandaardiseerde kleurkaarten en toonschalen. Door deze targets digitaal vast te leggen en de afwijkingen te vergelijken met de referentiewaarden, gebeurt alles correct. Dé ideale handlangers voor consistentie doorheen een digitaliseringsproject.
Wist je dat GMS de glasplaten voor digitalisering sorteert op afmetingen en soort? Dat doen ze omdat iedere resolutie andere camera-instellingen vraagt, en dus ook nieuwe tests. Sorteren is een kwestie van pure tijdwinst.
Iedere glasplaat wordt na het uitpakken geïnspecteerd, en vervolgens zorgvuldig afgestoft met een zachte borstel en op een doorzichtig oppervlak gelegd met een lichtbron langs onder. Gaat het om een glaspositief, of plakt er een label op de drager? Dan komt er ook een lichtbron langs boven. Vervolgens komt er een camera loodrecht op de plaat, zorgvuldig ingesteld aan de hand van het formaat en andere technische kenmerken. Een simpele druk op de knop, en de digitalisering is een feit!
Dat ziet er ongeveer zo uit:
Technische vereisten
Aan de start van dit project was er nog geen vaste set aan standaarden voor de digitalisering van doorzichtmateriaal. In dergelijke standaarden wordt bijvoorbeeld de kwaliteit van de digitale beelden afgesproken, hoe je je proces instelt, of hoe je dit kan meten. In intens overleg tussen meemoo, GMS en experten ter zake Bruno Vandermeulen en KU Leuven, werden voor iedere glasplaatvariant technische afspraken op maat neergepend. Afhankelijk van het precieze doorzichtmateriaal en de gekozen digitaliseringspartner kan deze nieuwe set afspraken trouwens ook dienen voor andere projecten.
Wat na digitalisering?
Een serie aan nabewerkingen
Na digitalisering wordt het digitale beeld nog wat bijgesteld. Postproductie heet dat. Dankzij deze extra stap worden de beelden breed ontsluitbaar. De onnodige ruimte rond de digitale kopieën wordt bijvoorbeeld weggesneden tot naast de glasplaatrand. Zo blijf je de glasplaat zien als object en niet als zuivere foto. Indien nodig worden de foto’s rechtgezet, steeds in meervouden van 90°.
Het grootste werk zit bij de glasnegatieven. Deze plaatjes worden omgezet naar een positief beeld, horizontaal gespiegeld, en hun contrast wordt aangepast. Waarom gespiegeld? Wel, iedere glasplaat wordt ter bescherming met de emulsiezijde naar boven opgenomen, wat inhoudt dat de opname van glasnegatieven eigenlijk ‘omgekeerd’ gebeurt. In de nabewerking wordt dat beeld omgedraaid. Glasnegatieven zijn daarnaast ook nog eens vaak onder- of overbelicht. Daarom wordt het contrast van hun digitale beelden verbeterd om tot een neutralere belichting te komen over alle glasnegatieven heen.
Alles voldoende kwalitatief?
Hierna zijn de digitale beelden klaar voor kwaliteitscontrole. Naast een dagelijkse controle van de targets met Open Dice checkt meemoo de aangeleverde bestanden op volledigheid en gebeurt er via steekproef een visuele controle met het programma XnViewMP. Zijn de beelden scherp? Werd er niet te veel weggesneden? Zijn de beelden mooi gespiegeld? Hierna worden de bestanden - in TIFF-formaat - gecontroleerd op inhoud en structuur met DPF Manager. Het juiste TIFF-profiel is cruciaal voor hun duurzame bewaring. In het GIVE-glasplatenproject werd gekozen voor Baseline TIFF 6.0.
De glasplaat als complex object: TIFF én DNG
Omdat één glasplaat één beeld bevat, klinkt het logisch om de gedigitaliseerde glasplaat te archiveren als enkelvoudig object. Dit vormt één beeldbestand, vergezeld door een metadatabestand. Toch biedt een meervoudig object - meerdere beeld- en metadatabestanden gecreëerd voor één object - meer voordelen voor archivering en ontsluiting.
Daarom werd in het GIVE-glasplatenproject wat betreft de archivering gekozen voor RAW-bestanden als archiefmaster, meer specifiek in het DNG-bestandsformaat. Dit formaat is toekomstbestendig en flexibel. Er is een bredere ondersteuning van dit formaat en bovendien heeft DNG-ontwikkelaar Adobe de specificatie gratis vrijgegeven. Daarnaast kunnen RAW-bestanden verder bewerkt worden zonder dat de oorspronkelijke data in het bestand verloren gaan. Die bewerkingen worden opgeslagen in een reproductiebestand in TIFF-formaat. Dat is zeker belangrijk bij gedigitaliseerde negatieven, omdat daarop vaak nog verschillende bewerkingen moeten gebeuren voor ze een bruikbaar positief beeld opleveren. Op die manier vormt het DNG-bestand een waarheidsgetrouwe kopie van de glasplaat en het TIFF-bestand een breed ontsluitbaar beeld.
Klaar voor ontsluiting
Alles in orde? Dan kunnen de digitale glasplaten instromen in het meemoo-archiefsysteem. Hierna voeren ook de glasplaatbeheerders een visuele controle uit en kunnen alle glasplaten mondjesmaat ontsloten worden. Door de partners in dit project, of zoals de selectie op deze website. Zo kan op termijn iedereen meegenieten van dit magische beeldmateriaal.
Bewonder een selectie aan kleurrijke glasplaten
Scene met vijf baby's op kussentjes
1904
Speelgoedmuseum
Zichten Deurne
1920-1930
FelixArchief
Historische praalstoet in de Basiliekstraat te Halle: Maria ontmoet Jezus op de Kruisweg
1924
Den AST Halle
Eet u gezond. Volkorenbrood (constipation en diabetes)
1934
Bakkerijmuseum Walter Plaetinck, Zuidgasthuishoeve
De andere lijnen binnen het GIVE-project
Dit project werd mogelijk gemaakt met de steun van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling en kadert binnen het relanceplan Vlaamse Veerkracht van de Vlaamse overheid.
Op deze pagina: